پیرامون ما را شرور طبیعی مانند سیل و زلزله و شرارت‌های اخلاقی چون قتل‌عام مردم بی‌گناه و نسل‌کشی گرفته است، کشتار قومی در رواندا و مسلمان‌کشی در بوسنی‌هرزه‌گوین یا شیعیان به دست داعش در عراق نمونه‌های کوچکی از حجم شرارت‌های اخلاقی هستند که کمابیش از آنها خبر داریم. در برابر این واقعیت‌های آشکار چه می‌توان گفت و چگونه می‌توان این فجایع را با عدل خداوند سازگار دانست؟ مومنان با ایمانی بسیط همه را به مشیت الهی نسبت می‌دهند و خیال خود را راحت می‌کنند. دیگرانی از وجود این شرور نبود خدا را نتیجه می‌گیرند و به سوی الحاد می‌لغزند. اما در این میان کسانی هستند که این‌گونه پاسخ‌های ساده‌سازانه به کارشان نمی‌آید و می‌کوشند با حفظ باور به وجود خدا، معضل این شرور گسترده را حل کنند. اینجاست که استخوان راه گلوی مومنان را می‌گیرد و آنها باید بکوشند به گونه‌ای خردپسند، شرور عالم را با عدالت خداوند سازگار کنند.
پاسخ‌های کهنی چون عدمی بودن شر، کم بودن، یا عرضی بودن آن دیگر در قرن بیست و یکم و پس از فجایعی که در اروپا و آسیا به دست هیتلر، استالین و رژیم پل پوت صورت گرفت، پاسخگو نیست و باید طرحی نو در اندیشه عدل الهی یا «تئودیسه» درانداخت. این فجایع چنان جنبه عینی و آشکاری به خود گرفته‌اند که آن صورت‌بندی‌های سنتی و مدرسی گویی دیگر پاسخگوی آنها نیست. زمانی میلان ماکووک، فیلسوف لهستانی نوشت: «من نمی‌توانم میان ایمان به خدا و آشویتس جمع کنم. یا خدا نیست، یا من به او ایمان ندارم.» اینجاست که نیازمند الهیات تازه و نگاهی نو به بحث شرور هستیم.
کتاب «درباره شر: ترجمه مقالات برگزیده در فلسفه و الهیات شر» (به سرپرستی نعیمه پورمحمدی، قم، کتاب طه، 1397، دو جلد) با مروری که بر آن داشتم، درآمد خوبی برای بازاندیشی در این مساله است.این کتاب که در زبان فارسی مفصل‌ترین اثر در عرصه شرشناسی یا الهیات شر به شمار می‌رود، با ارایه الگوهای تازه و تفسیرهای بدیلی از مساله شر، ذهن خواننده را به چالش می‌کشد و او را وادار می‌کند خیره در چشم شرور عالم بنگرد و زشت و زیبای آنها را دریابد. شصت و یک مقاله منتخب این کتاب که عمدتا مقالات خوب این عرصه در زبان انگلیسی به شمار می‌رود و به دست متفکران مطرح نوشته شده است، ابعاد گوناگون این ادبیات را به نمایش می‌گذارد.در حالی که عده‌ای شرور را تجلی عدالت، حکمت یا کیفر خداوند می‌شمارند، برخی از این مقالات آشکارا این شرور را دلیلی برای اعتراض به حکمت خداوند و شورش بر ضد او می‌دانند و بر این باورند که دیگر دوران آن توجیهات کهن به سر رسیده است. البته در این میان نیز کسانی اصولا بحث شرور را به ساحت انسانی فرو می‌کشند و از من و شما می‌خواهند تا مسوولیت مواجهه با شر را بر عهده بگیریم.
در واقع، در این کتاب شاهد تنوع آرای عجیبی هستیم و دیدگاه‌ها از تاکید بر کامل بودن این جهان تا مصیبت‌بار بودن آن متغیر است.این کتاب، با چاپ خوب و طرح چشم‌نوارش، دو چهره را به نمایش می‌گذارد. نخست چهره فردی دانشگاهی که طی چند سال با دقت ادبیات این عرصه را کاویده، مقالاتی از منابع مختلف گرد آورده، برخی را خود ترجمه کرده و برخی را به مترجمانی دیگر سپرده و در عین حال بر کارشان نظارت کرده و سرانجام با مقدمه‌ای صد صفحه‌ای گزارش تمام‌نمایی از کل مباحث به دست داده است. دوم چهره مادری که با تولد فرزندی با سندرم باردت بیدل، از خواب جزمی بیدار می‌شود و «در تب و تاب مادرانه پشت در اتاق‌های عمل جراحی» پسرش برای رسیدن به پاسخی درخور دست و پا می‌زند و نگران آینده نافرجام فرزندش است. کتاب حاضر حاصل تلاش برای آن پاسخ است.در زمانه کوتاه‌نویسی و خلاصه‌گرایی، خواندن این کتاب حجیم که حدود 1500 صفحه حجم دارد، شاید نوعی شر به شمار برود. اما شری است دوست داشتنی و خواستنی. سعی می‌کنم در فرصتی مناسب مروری انتقادی بر آن بنویسم.
دیدگاه شما