دولت ترکیه چند سالی است که با بهره گیری از منابع آبی موجود در سرزمین خود و البته بی توجهی به حقابه سایر کشورها در تلاش برای توسعه اقتصادی با جذب منابع مالی و سرمایه انسانی از سایر کشورهاست. در چنین شرایطی ایرانیان که روز به روز با مشکلات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی بیشتری در سرزمین خود مواجه می شوند، در صف اول مهاجرت به ترکیه قرار دارند؛ به نحوی که در سال 2020 این اتباع ایرانی بودند که بیشتر از اتباع سایر کشورها در ترکیه خانه خریدند.
البته باید توجه داشت که با توجه دشوارتر شدن شرایط معیشتی در سال های اخیر و بخصوص بالاتر رفتن نرخ خانه در ایران نسبت به ترکیه، قشر متوسط جامعه ما بیش از سایر اقشار جامعه در صف مهاجرت به ترکیه قرار داشتند؛ چراکه از نظر دکتر محمدرضا محبوب فر، پژوهشگر آسیب های اجتماعی، شرایط اقتصادی به جایی رسیده است که خانواده های قشر متوسط می بینند اگر کمی زمان را هدر بدهند، به سرعت به جمع اقشار فرودست سقوط خواهند کرد و بنابراین فرار را بر قرار ترجیح می دهند.
قیمت خانه در ترکیه، یک سوم تا نصف نرخ مسکن در تهران
مقایسه آخرین آمارهای اعلام شده توسط بانک مرکزی ایران و سازمان آمار ترکیه درباره متوسط نرخ مسکن در تهران و شهرهای مختلف ترکیه نشان می دهد در حالی که متوسط نرخ خانه در پایتخت کشورمان از مرز 31 میلیون تومان در هر متر مربع عبور کرده است، ایرانی ها می توانند با مبالغی بین 10 تا 15 میلیون تومان در هر متر مربع در شهرهای مهم ترکیه از جمله آنکارا، استانبول یا آنتالیا خانه بخرند و به طور تقریبی می توان گفت که میانگین قیمت خانه در ترکیه بین یک سوم تا نصف متوسط نرخ مسکن در تهران است.
به نحوی که اگر یک خانوار ایرانی بخواهد صاحب یک خانه 70 تا 100 متری در ترکیه شود، بسته به محل مورد نظر خود برای خرید خانه، تنها باید بین 700 میلیون تا حدود 2 میلیارد تومان هزینه کند. این در حالی است که ایرانی ها به ندرت می توانند خانه ای با شرایط مناسب در یکی از محله های متوسط تهران و کلانشهرهایی از جمله اصفهان و مشهد پیدا کنند که قیمت آن کمتر از یک میلیارد تومان باشد.
این مساله به همراه گرانی، تورم، بیکاری، آسیب های اجتماعی و مشکلات زیست محیطی فزاینده سال های اخیر، باعث شده است که در چند سال گذشته بخش زیادی از قشر متوسط ایران ترجیح بدهند که به جای خرید خانه در کشورمان، به خرید خانه در ترکیه بپردازند؛ به نحوی که براساس آمارهای سازمان آمار ترکیه، ایرانی ها در سال 2020، با خرید 7 هزار و 189 مسکن در شهرهای مختلف ترکیه، رتبه اول اتباع خارجی را داشتند که در این کشور خانه خریدند.
نکته مهمی که در این میان باید به آن توجه داشت این است که خرید یا حتی اجاره خانه در ترکیه مقدمه ای برای دریافت اقامت کوتاه مدت و بعد هم اقامت بلندمدت در این کشور محسوب می شود و سال هاست که دولت ترکیه ضمن جذب سرمایه های مالی ایرانی ها، در تلاش است تا از سرمایه های انسانی کشورمان نیز برای توسعه اقتصادی خود بهره برداری کند؛ به نحوی که براساس آمار دبیرخانه شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور، تا پایان سال 99، در مجموع بیش از 126 هزار ایرانی مقیم ترکیه شده اند و این آمار همچنان رو به افزایش است.
ضمن این که با توجه دشواری های معیشتی موجود در ایران، شرایط زیست محیطی بحرانی در بسیاری از شهرها و مواجه شدن مناطق مختلف کشورمان با بی آبی و فرونشست زمین و همچنین تشدید آسیب های اجتماعی و تنش های روانی در کشورمان در سال های اخیر و البته نگرانی بسیاری از مردم از آینده مبهم اقتصادی و اجتماعی خود و فرزندانشان، در چند سال گذشته شاهد افزایش تمایل بسیاری از ایرانیان به‌ویژه قشر متوسط به کشورهایی مثل ترکیه بوده ایم.
قشر متوسط بیش از ثروتمندان مهاجرت می کنند
این نکته ای است که دکتر محمدرضا محبوب فر، جامعه شناس در گفت و گو با رکنا روی آن دست گذاشت و اظهار داشت: این روزها قیمت مسکن در تهران و سایر کلانشهرهای کشورمان آن قدر بالا رفته است که بخش زیادی از قشر متوسط پولی برای خرید خانه ای مناسب در ایران ندارند و ناچار می شوند که برای حفظ سرمایه خود به خرید منزل در ترکیه بپردازند.
این پژوهشگر آسیب های اجتماعی، آینده مبهم اقتصادی و اجتماعی موجود در ایران را از جمله مهمترین دلایل مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور دانست و گفت: اگر تنها مشکل کشور ما قیمت بالای مسکن بود، بسیاری از افرادی که نمی توانند در ایران خانه بخرند، بازهم به هر نحوی در کشورمان می ماندند. اما متاسفانه شیوع کرونا به همراه شرایط بد زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی کشورمان به جایی رسیده است که بسیاری از مردم نگرانی های زیادی نسبت به آینده خود و فرزندانشان دارند و به ناچار دست به مهاجرت می زنند.
وی با تاکید بر این که اقشار متوسط جامعه بیش از اقشار ثروتمند در صف مهاجرت قرار دارند، اظهار داشت: هم اکنون شرایط اقتصادی کشور ما به گونه ای است که ثروتمندان روز به روز ثروتمندتر می شوند، اما اقشار متوسط روز به روز بیشتر به پیوستن به قشر کم درآمد نزدیک می شوند. بنابراین خانواده های قشر متوسط می بینند اگر کمی زمان را هدر بدهند، به سرعت به جمع اقشار فرودست سقوط خواهند کرد و سرمایه اندک خود را از دست خواهند داد.
این جامعه شناس در ادامه تاکید کرد: در شرایط موجود بخش زیادی از اقشار متوسط جامعه ناچار هستند که یا در شرایط بسیار خطرناک امنیتی به صورت غیرقانونی به کشورهایی مثل ترکیه پناهنده شوند، یا این که اندک سرمایه های منقول و غیرمنقول خود را هرچه زودتر نقد کنند و تا زمانی که مشکلاتشان در ایران بیشتر نشده است، سریع تر مهاجرت کنند.
کوچ اجباری فقرا به کلانشهرها، فرار قشر متوسط به خارج
محبوب فر با اشاره به بحران های زیست محیطی موجود در کشورمان گفت: بخش های زیادی از ایران هم اکنون از شرایط ورشکستگی آبی عبور کرده و به سمت نابودی اکوسیستم پیش می روند. به همین دلیل، شاهد آن هستیم که بخش زیادی از اقشار فرودست جامعه به صورت اجباری از اقصی نقاط کشور به شمال ایران، تهران و سایر کلانشهرهایی کوچ می کنند که هنوز امکانات زیستی در آنها فراهم است و به وضعیت نابودی اکوسیستم نرسیده اند، اما در آستانه ورود به این شرایط قرار دارند.
آن طور که این پژوهشگر آسیب های اجتماعی می گوید، همزمان با کوچ اجباری اقشار فرودست جامعه، برخی اقشار متوسط به دلیل رشد مشکلات اقتصادی و تشدید آسیب های اجتماعی در کشورمان، به امید یافتن آینده ای بهتر، ناچارا از ایران به کشورهایی مثل ترکیه، امارات، قطر و حتی روسیه پناه می برند؛ چراکه اکنون این چهار کشور بیش از همه به دنبال فراهم کردن شرایطی برای جذب سرمایه های اقتصادی و انسانی ایرانیان هستند.
از نظر این جامعه شناس، اکنون شرایط به جایی رسیده است که بخش زیادی از اقشار کم درآمد از شهرهای خودشان به کلانشهرها یا مناطق دارای شرایط آب و هوایی بهتر پناه می برند و بخش هایی از قشر متوسط نیز ترجیح می دهند که هرچه سریع تر سرمایه های خود را نقد کنند و از کشور مهاجرت کنند.
محبوب فر البته تاکید دارد که بهتر است برای کوچ فقرا به کلانشهرها و مهاجرت اجباری قشر متوسط به خارج از کشور، از واژه «فرار» به جای «مهاجرت» استفاده کرد؛ زیرا در سال های اخیر عمده افرادی که از شهر یا کشورشان خارج شده اند، به میل خودشان نرفته اند، بلکه شرایط اقتصادی و اجتماعی، آنها را مجبور به مهاجرت کرده است.
ترکیه با نادیده گرفتن حقابه دیگر کشورها، آینده خود را روشن کرده است
این روزها ترکیه به یکی از اصلی ترین مقصد مهاجرت ایرانیان تبدیل شده است. این در حالی است که در چند دهه گذشته دولت این کشور تلاش کرده است تا ضمن بهره برداری از منابع آبی موجود در خاک خود و نادیده گرفتن حقابه سایر کشورها، به توسعه اقتصادی بپردازد و هم زمان با استفاده از ابزارهای فرهنگی و رسانه ای و انجام بده‌بستان‌های سیاسی با کشورهای مختلف، تلاش کند تا جایگاه مطلوبی نزد سیاست مداران و افکار عمومی سایر کشورها پیدا کند.
در چنین شرایطی دولتمردان ترکیه چند سالی است که با جذب سرمایه های ایرانیان از طریق فروش خانه یا جلب مشارکت آنها در پروژه های عمرانی بزرگ، ضمن تلاش برای خروج منابع مالی کلان از ایران و جذب این منابع به کشور خود، سعی کرده اند که شرایط برای صدور مجوز اقامت کوتاه مدت و بلندمدت را برای مردم ایران تسهیل کنند تا سرمایه های انسانی ایران را هم مانند مانند منابع مالی کشورمان جذب کنند.
محبوب فر در این باره تاکید کرد که فروش خانه یا جذب مشارکت ایرانیان در سرمایه گذاری فقط یکی از راه های جذب مردم ایران به ترکیه در سال های اخیر است و دولت ترکیه همواره در تلاش است تا با فراهم کردن شرایط مناسب اعطای بورس تحصیلی به دانشجویان و بورس شغلی به متخصصان ایرانی، نخبگان کشور ما را جذب کند؛ بخصوص که ترکیه اکنون به منابع آبی گسترده ای دسترسی دارد و در دنیای امروز، کشورهایی آینده روشنی دارند که به منابع آبی دسترسی دارند، نه منابع نفت و گاز.
این پژوهشگر آسیب های اجتماعی ادامه داد: دولت ترکیه در سال های اخیر با قلدری تمام و با نادیده گرفتن حقابه سایر کشورها، تلاش می کند خود را به عنوان مالک منابع آبی بخش زیادی از منطقه خاورمیانه جا بزند. اتفاقا تُرک ها با برداشت از حقابه سایر کشورها با استفاده از سدسازی های گسترده توانسته اند که کشور خودشان را به توسعه اقتصادی برسانند و نه تنها برای مردم خود، بلکه برای مهاجران نیز اشتغالزایی کنند.
نیاز متقابل ترکیه به ایرانی ها و ایرانی ها به ترکیه
نکته دیگری که باید به آن توجه داشت، این است که نیاز متقابل کشور ترکیه به اقشار متوسط ایران و نیاز این اقشار به کشور ترکیه از جمله دلایل افزایش مهاجرت ایرانیان به ترکیه در سال های اخیر بوده است. محبوب فر در توضیح بیشتر این مساله گفت با توجه به رونق اقتصادی کنونی ترکیه، تُرک ها هم نیاز به افراد متخصص سایر کشورها دارند و هم به نیروی کار ارزان قیمت تا بتوانند آجرهای توسعه را با کمترین هزینه روی هم بچینند.
به همین دلیل از نظر این جامعه شناس، دولتمردان ترکیه هم به متخصصان ایرانی احتیاج دارند و هم به افراد عادی تا بتوانند هم از نیروی کار و تخصص ایرانی ها بهره ببرند و هم با فروش خانه به هموطنان ما یا تلاش برای جذب سرمایه گذاران ایرانی در پروژه های مختلف، سرمایه های مادی را نیز از کشورمان خارج کنند.
این پژوهشگر آسیب های اجتماعی همچنین ترکیه را پُلی برای پیشرفت بسیاری از ایرانیان دانست و تاکید کرد: بسیاری از هموطنانی که به ترکیه می روند، حداکثر به مدت 5 سال در این کشور اقامت می کنند و ترکیه را پُلی برای مهاجرت به کانادا و اروپا می بینند.
به همین دلیل به گفته محبوب فر، بسیاری از ایرانی هایی که به ترکیه می روند، به محض شروع اقامت در این کشور، برای مهاجرت دائمی به سایر کشورها زمینه چینی می کنند و اتفاقا در ترکیه هم آژانس های زیادی هستند که به ایرانیان کمک می کنند که بتوانند زمینه مهاجرت خود به کشورهای دیگر را فراهم کنند.
ترکیه تنها پناهگاه بخشی از قشر متوسط است
آن طور که محبوب فر می گوید، ارزان تر بودن قیمت خانه در ترکیه نسبت به ایران و سایر کشورهای همسایه منجر به آن شده است که بخش زیادی از قشر متوسط جامعه ایران در حال حاضر تنها پناهگاه خود برای مهاجرت را کشور ترکیه ببینند و با توجه به این که این کشور، بخش زیادی از استانداردهای حقوق بشری و حقوق شهروندی را تا حدود زیادی رعایت می کند، مقصد مناسبی برای مهاجرت تلقی می شود.
همچنین به گفته این جامعه شناس، ترکیه هم اکنون توانسته است به دلیل شرایط اقتصادی مناسب، مشاغل زیادی را برای مهاجران فراهم کند و به همین دلیل، قشر متوسط ایرانی که هم اکنون به دلیل دشواری های معیشتی به هیچ وجه نمی توانند درآمدشان را در کشورمان پس انداز کنند، به ترکیه می روند و مدتی در این کشور کار می کنند تا بتوانند بعد از پس انداز مقدار مشخصی سرمایه، شرایط مهاجرت دائمی خود به کشورهای دیگر را فراهم کنند.
آن طور که این پژوهشگر آسیب های اجتماعی می گوید، تمام این مسائل باعث شده است که در سال های اخیر بخش زیادی از قشر متوسط ایران در صورتی که شرایط مهاجرت به ترکیه برایشان فراهم شود، حتی با ترک کردن شغل به صورت بازخرید یا نیمه تمام رها کردن تحصیلات دانشگاهی‌شان، به این کشور پناه ببرند و امید داشته باشند که بعد از چند سال اقامت در ترکیه بتوانند به کشورهایی بهتر از ترکیه مهاجرت کنند.
تشدید آسیب های اجتماعی، سرعت فرار ایرانیان را بیشتر می کند
این جامعه شناس در بخش دیگری از صحبت هایش با تاکید بر این که تشدید آسیب های اجتماعی، منجر به افزایش آمار مهاجرت ایرانیان می شود، گفت: متاسفانه کشورمان علاوه بر این که دچار انواع آسیب های زیست محیطی و اقتصادی است، با آسیب های اجتماعی شدیدی نیز دست و پنجه نرم می کند؛ به نحوی که اکنون به دلیل تشدید مشکلات اقتصادی تورم و بیکاری فزاینده سال های اخیر، آسیب های اجتماعی و مشکلات روانی کشورمان نیز تشدید شده و در چنین شرایطی، طبیعی است که بخش زیادی از افراد جامعه تمایلی به ماندن در کشورمان نداشته باشند.
این پژوهشگر آسیب های اجتماعی ادامه داد: تمام انسان ها اساسا دو نوع نیاز دارند، یکی نیازهای جسمانی و دوم، نیازهای روانی. در شرایطی هم که گرانی افسارگسیخته منجر به آن شده است که نیازهای جسمانی مردم به خوبی تامین نشود و تشدید تورم، فقر و بیکاری به مبهم شدن آینده اقتصادی مردم دامن زده است، بنابراین طبیعی است که در چنین شرایطی، افراد نمی توانند نیازهای روانی خود را تامین کنند و چنین جامعه ای روز به روز بیشتر غرق در آسیب های اجتماعی می شود.
وی در پایان با تاکید بر این که بخش زیادی از قشر متوسط تحصیلکرده در چنین شرایطی چاره ای جز مهاجرت پیش روی خود نمی بینند، تصریح کرد: وقتی افراد می بینند که علاوه بر مشکلات اقتصادی و زیست محیطی، آسیب های اجتماعی نیز روز به روز تشدید می شود و هیچ آینده روشنی پیش روی آنها و فرزندانشان نیست، ترجیح می دهند که در ایران نمانند و هر چه سریع تر خود را از اوضاع اسفناکی که در آن گرفتار شده اند، رها کنند.
دیدگاه شما